Trí Thông Minh Thực Dụng
Chương 17: Kiểm Soát Sự Tùy Hứng

“Các sự kiện lịch sử có thật của loài người cho thấy, phần lớn các hành động của chúng ta là kết quả của sự tùy hứng và tai nạn bất ngờ, chứ không phải do lý trí như những gì chúng ta thường nói.”

– ALBERT COOPER, NGHỊ SỸ ANH –

Tầm quan trọng của việc kiểm soát sự tùy hứng trong cuộc sống của chúng ta có thể được thể hiện qua thí nghiệm với một nhóm trẻ bốn tuổi tại trường Đại học Standford vào đầu những năm 60. Sắp xếp cho chúng ngồi trong cùng một phòng, người ta đặt một viên kẹo dẻo trước mặt mỗi đứa trẻ. Người lớn nói với bọn trẻ rằng họ sẽ rời phòng trong mười phút, và khi người lớn trở lại, những em bé vẫn còn chiếc kẹo trước mặt sẽ được nhận thêm một chiếc nữa. Mười phút là khoảng thời gian dài đối với những đứa trẻ bốn tuổi để ngồi và nhìn chằm chằm vào chiếc kẹo dẻo mà không ăn. Khoảng 1/3 số trẻ nhanh chóng ăn hết chiếc kẹo ngay lập tức. Một số đợi thêm một lát. Một số liếm chiếc kẹo; một số nhấm một chút nhưng cố gắng kiềm chế cơn thèm. Khoảng 1/3 số đứa trẻ có thể kiềm chế và được thưởng thêm một chiếc kẹo nữa. Vì cha mẹ của những đứa trẻ này đều là giáo sư đại học, những người không chuyển nhà thường xuyên, nên việc thực hiện các nghiên cứu nối tiếp tương đối dễ dàng.

Những đứa trẻ trên được chia thành hai nhóm và so sánh ở một số cấp độ khác nhau khi chúng bước vào bậc phổ thông. Những đứa trẻ ăn chiếc kẹo ngay rõ ràng có nhiều vấn đề ở trường và ở nhà hơn so với nhóm những đứa trẻ có thể cưỡng lại sự thôi thúc. Những đứa trẻ cưỡng lại việc ăn kẹo có thói quen của những người thành đạt. Ở cấp độ cá nhân, chúng tích cực, kiên định hơn khi đối mặt với khó khăn, tự tạo động lực và tiếp tục thể hiện khả năng trì hoãn sự thỏa mãn tức thời. Thu nhập của chúng cao hơn, hôn nhân thành công hơn và có sức khỏe tốt hơn, sự nghiệp thăng tiến hơn và có cuộc sống viên mãn hơn đa số còn lại. Những đứa trẻ ngay lập tức ăn chiếc kẹo của mình gặp khó khăn trong nhiều lĩnh vực của cuộc sống. Chúng có xu hướng thiếu quyết đoán, cứng đầu và đa nghi, kém tự tin và tiếp tục có vấn đề với việc trì hoãn sự thỏa mãn tức thời. Điều này khiến chúng có được ít sự thỏa mãn trong công việc, hôn nhân rắc rối, thu nhập thấp, sức khỏe tồi và cuộc sống khó chịu.

Cái miệng thiếu kiểm soát

Có lẽ số sự nghiệp bị đình trệ và cơ hội nghề nghiệp bị tan biến là do người ta nói những điều không đúng vào thời điểm không thích hợp nhiều hơn bất kỳ lý do nào khác. Một cơn giận bùng nổ không được kiểm soát thường quay trở lại ám ảnh người khai hỏa nó. Tương tự như vậy, nói những điều gây tổn thương người khác trong cơn giận dữ có thể vĩnh viễn làm hại mối quan hệ với những người gần gũi bạn. Tất cả chúng ta đều từng nói và làm những điều khi tức giận và sau đó chúng ta ước mình có thể lấy lại những lời nói và việc làm đó. Thường là quá muộn vì thiệt hại xảy ra rồi.

Đây không phải là vấn đề chỉ ảnh hưởng tới những người bình thường như chúng ta. Hãy nghĩ tới những người nổi tiếng và chính trị gia có sự nghiệp và danh tiếng bị thiệt hại lâu dài, hoặc bị hủy hoại hoàn toàn chỉ vì bật ra những lời thiếu suy nghĩ.

Tiêu xài thiếu kiểm soát

Ham muốn mua sắm gây ra khó khăn tài chính và hủy hoại hàng nghìn người Bắc Mỹ. Thay vì tiết kiệm tiền để mua một ngôi nhà lớn hơn hoặc một chiếc xe đẹp hơn, nhiều người lại lựa chọn sự thỏa mãn tức thời và bội chi vào các khoản vay thế chấp và vay tiền mua xe. Tuy người ta đổ lỗi cho lòng tham của các công ty và ngân hàng, nhưng họ không thể làm thế nếu không có nhiều người sẵn lòng trì hoãn sự thỏa mãn tức thời của họ. Tất nhiên, các tổ chức cho vay luôn muốn lợi dụng sự cả tin của mọi người, nhưng những món nợ không thể kiểm soát này sẽ không thể tồn tại nếu người tiêu dùng chờ đợi cho đến khi họ có đủ khả năng chi trả cho ngôi nhà hoặc chiếc xe họ muốn, hoặc tạm hài lòng với những căn nhà họ đủ tiền thanh toán.

Kiểm soát sự tùy hứng và sự phóng khoáng

Đôi khi, thiếu khả năng kiểm soát sự tùy hứng có thể bị nhầm lẫn với sự phóng khoáng và tính linh hoạt. Nhưng đây lại là những phẩm chất tốt cần có. Hãy xem một ví dụ và tôi hy vọng nó có thể thể hiện được sự khác biệt. Một buổi tối bạn và một người bạn lái xe đi rửa. Trên đường về, bạn đột nhiên quyết định rằng mình muốn một ly kem dẻo hai lớp, và không hề báo trước, dừng lại tại một quán Dairy Queen. Bạn của bạn nghĩ rằng đây là ý hay và quyết định rằng anh ta cũng thích một ly tương tự. Tình huống này thể hiện sự phóng khoáng. Đó là chuyện vui và không tiềm ẩn hậu quả tiêu cực nào. Thường ở bên những người phóng khoáng và linh hoạt sẽ rất thú vị vì họ cởi mở khi thử những điều mới, thay đổi các kế hoạch và làm mọi thứ ngay lập tức. Điều này phá bỏ các điều thường lệ và tăng thêm gia vị cho cuộc sống.

Lấy một ví dụ tương tự với một kết thúc khác. Bạn cùng người bạn đang trở về nhà sau khi rửa xe xong, trên đường về các bạn đi ngang qua một đại lý ô tô, một chiếc xe thể thao màu đỏ đã thu hút sự chú ý của bạn. Bạn rẽ vào khu trưng bày xe và sau khi ngồi sau bánh lái, bạn quyết định rằng mình phải có nó. Bạn của bạn, một người khá nông nổi và không để ý tới lợi ích tốt nhất của bạn, thách bạn dám mua chiếc xe đó. Mua chiếc xe sẽ đặt bạn vào tình huống khó khăn về tài chính nghiêm trọng. Bạn đã kết hôn và có hai con nhỏ và chỉ có đủ để trả tiền trả góp cho căn nhà bạn mua sáu tháng trước đây. Tuy nhiên, ý nghĩ bạn trông sẽ tuyệt thế nào khi lái món đồ chơi mới này làm bạn choáng ngợp và nhân viên bán hàng nhanh chóng ký được hợp đồng với bạn. Giờ đây, bạn về nhà và phải giải thích cho vợ bạn nghe, người vốn đã rất căng thẳng về vấn đề tài chính của gia đình. Điều này là do bạn thiếu khả năng kiểm soát cơn tùy hứng. Nếu bạn nghĩ tới tất cả các hậu quả của quyết định từ trước thì có thể bạn đã không mua chiếc xe đó.

Phương pháp 10 giây

Đếm đến 10 trước khi nói hoặc hành động là lời khuyên dễ dàng và tốt nhất cho những ai có vấn đề trong việc kiểm soát các cơn tùy hứng, vì nó cho phép họ có thời gian để bắt đầu quá trình suy nghĩ. Cách đếm đến 10 tỏ ra có hiệu quả trong các chương trình kiểm soát sự giận dữ và cũng sẽ có hiệu quả với việc kiểm soát cơn tùy hứng. Khi chúng ta bắt đầu suy nghĩ, các phản ứng sẽ bị chặn lại hoặc bị thay đổi, vì thế cơ hội để nói hoặc làm những điều sau này chúng ta phải hối tiếc sẽ giảm đáng kể.

Bản thân tôi cũng sử dụng cách đếm đến 10 bất kỳ khi nào vướng vào những tình huống bị các xúc cảm tấn công. Một vài tháng trước, tôi lái xe dọc theo làn đường bên phải trên con phố ba làn đường trong thành phố. Lúc đó là đầu giờ chiều và giao thông khá thông thoáng. Đột nhiên, một chiếc ô tô cắt ngang ngay phía trước, khiến tôi phải đột ngột giảm tốc. Cảm thấy bực mình, thôi thúc đầu tiên của tôi là bấm còi để cho người lái xe kia thấy tôi không thích hành động của anh ta. Những ý nghĩ ban đầu của tôi là đó là một kẻ ích kỷ. Anh ta nhận ra mình phải rẽ phải vào phút chót nên sẵn sàng khiến tất cả các phương tiện trên làn đường của tôi phải đi chậm lại và mạo hiểm gây tai nạn chỉ để anh ta sẽ không phải đi quá thêm một vài khu nhà. Thay vì thể hiện hành động không đồng tình với hành động của anh ta, tôi bắt đầu đếm đến 10. Khi bắt đầu đếm, tôi nhận thấy là anh ta không xin đường rẽ phải. Vẫn nghĩ là anh ta định rẽ phải, tôi nghĩ rằng việc anh ta không xin đường rẽ phải chỉ là một dấu hiệu khác cho thấy anh ta không hề nghĩ tới người khác. Tuy nhiên, khi đếm gần đến 10, cơn giận của tôi biến mất và tôi không còn muốn bấm còi nữa. Bây giờ tôi tò mò hơn bao giờ hết, thắc mắc không biết anh ta sẽ làm gì tiếp. Sau đó tôi nghe thấy tiếng còi hú. Một chiếc xe cứu thương đang đi theo hướng làn đường trung tâm. Thay vì là một kẻ ích kỷ như lúc đầu tôi nghĩ thì người lái xe kia đã nhìn thấy chiếc xe cứu thương trước tôi và tìm cách tránh đường cho xe kia đi. Hãy tưởng tượng tôi sẽ cảm thấy thế nào nếu tôi hành động theo sự thôi thúc lúc đầu? Chuyện có thể còn tồi tệ hơn. Trong khoảnh khắc giận dữ, có thể tôi đã lái sang làn đường bên trái, ngay vào lối đi của chiếc xe cứu thương đang lao tới.

Những vụ việc giao thông xảy ra do tức giận đang trở thành một vấn đề nghiêm trọng đối với các con đường cao tốc ở Mỹ và gây nhiều thiệt hại về sức khỏe, tài chính và sức khỏe tinh thần. Dường như mọi người cảm thấy mình vô địch khi được bao bọc trong chiếc xe hơi của mình và sẽ an toàn khi giải phóng sự bực mình. Điều này thường đem đến các hậu quả thảm khốc với những tình huống bùng nổ trong bạo lực, khiến mọi người bị thương nặng, thậm chí là chết. May mắn là nếu được trang bị một vài kỹ thuật đơn giản thì hầu hết mọi người đều có thể vượt qua những cám dỗ gây tai họa ban đầu, những cám dỗ có thể gây gia tăng các sự cố giao thông trên đường và có thể đem lại những hậu quả tai hại.

Đối phó ngay lập tức với các xúc cảm

Nếu chúng ta không tìm cách giải quyết có hiệu quả ngay những cơn bực dọc hàng ngày, ảnh hưởng của nó sẽ kéo sang các lĩnh vực khác của cuộc sống. Vẫn cảm thấy bực mình và tức giận sau một sự việc xảy ra trên đường đi làm, chúng ta có thể trút giận lên ông chủ, đồng nghiệp, nhân viên hoặc khách hàng của mình. Trở nên tức giận sau một sự việc trước khi rời công sở có thể khiến chúng ta cáu bẳn với vợ, chồng, người yêu, con cái và cả các con vật nuôi trong nhà. Khi nhận thấy rằng mình vẫn còn mang những xúc cảm mạnh từ nơi làm việc về nhà, tôi liền ngồi trong ô tô vài phút, nhắm mắt lại, tập trung và thở từ bụng, trút bỏ cơn giận ra khỏi cơ thể mình. Khi đã cảm thấy bình tĩnh, tự chủ và tập trung, tôi mới hướng về phía nhà mình. Nếu không có thời gian để làm điều này, như khi có một cuộc họp hoặc một cuộc hẹn sắp bị muộn, tôi thở sâu, giải phóng nguồn năng lượng tiêu cực khi bước đi từ chỗ đỗ xe tới nơi làm việc.

“Vì thực tế chúng ta là những sinh vật tùy hứng, nên chúng ta là những sinh vật tuyệt vọng.”

– JOSEPH CONRAD, NHÀ VĂN –